Το Χαμόγελο της Τζοκόντας(βίντεο)

Μάνου Χατζιδάκι
ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑΣ
Ημερομηνία έκδοσης:1965

«Σε μια παρέλαση στη Νέα Υόρκη, με μουσικές, με χρώματα και με πλημμυρισμένη από κόσμο την 5η Λεωφόρο, βρισκόμουν μια Κυριακή απόγευμα το Φθινόπωρο του 1963, όταν συνάντησα μια γυναικούλα να περπατάει μοναχή με μιαν απελπισμένη αδιαφορία για ότι συνέβαινε γύρω της, χωρίς κανείς να την...προσέχει, χωρίς κανέναν να προσέχει, μόνη έρημη μες στο άγνωστο πλήθος που την σκουντούσε, την προσπερνούσε ανυποψίαστο, εχθρικό, αφήνοντας την να πνίγει μες στη βαθειά πλημμύρα της λεωφόρου, μέσα στη θάλασσα που ακολουθούσε, μέσα στ’ αγέρι που άρχιζε να φυσά.».

Αυτή είναι η εικόνα του έργου έτσι όπως ο συνθέτης Μ. Χατζιδάκις την περιγράφει στο εισαγωγικό κείμενο του δίσκου. Μέσα σε αυτή την εικόνα εντάσσονται δέκα από τα πιο γνωστά κομμάτια όχι μόνο του Χατζιδάκι αλλά και γενικότερα της –φτωχής και λίγο προβεβλημένης- ελληνικής ορχηστρικής μουσικής. ΄Όπως ο ίδιος ο συνθέτης τονίζει, πρόκειται για τραγούδια χωρίς λόγια` τα λόγια τα αναπληρώνει το σύντομο κείμενο του Χατζιδάκι στο εξώφυλλο του ιστορικού δίσκου (και στις σελίδες της πλούσιας και περιποιημένης δίγλωσσης έκδοσης σε CD το 1998 ) που συνοδεύει καθένα από τα δέκα μουσικά κείμενα. Πρόκειται για εικόνες επίτηδες αφηρημένες έτσι που να μην περιορίσουν τη φαντασία του αναγνώστη – ακροατή την οποία ενεργοποιεί η – έτσι κι αλλιώς ευφάνταστη- μουσική σύνθεση του Μ. Χατζιδάκι. Μέσα από τις μουσικές και τα συνοδευτικά κείμενα, στο τέλος σχηματίζεται μια ιστορία.
Η ιστορία αρχίζει «όταν έρχονται τα σύννεφα» με πνευστά, βιολιά και μαντολίνο. Η εικόνα θα συνεπάρει το μαθητή μέχρι που η μητέρα του «Κοντέσσα Εστερχάζυ» θα τον επαναφέρει στην προγονική θλίψη. Η κιθάρα στην «Παρθένα της Γειτονιάς μου» (δυστυχώς) θυμίζει το τραγούδι «Μες σ’ αυτή τη βάρκα» (από την ταινία Μανταλένα, με την Αλίκη Βουγιουκλάκη) αλλά σύντομα το βιολί και το φλάουτο ξυπνούν την εικόνα της Παναγίας που κλαίει. Μαζί με την Παναγία έκλαψε και ο ουρανός. Η «βροχή» είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα κομμάτια της Τζοκόντας και προετοιμάζει το ωραιότερο από όλα: Με βιολιά, τσέμπαλο και ένα φλάουτο στο βάθος, ο Μ. Χατζιδάκις ζωγραφίζει την «Προσωπογραφία της μητέρας μου». Οι κλασικές επιρροές του αναδεικνύονται στο «Κονσέρτο». Έξω από την αίθουσα της συναυλίας περιμένει ο «κ. Νολλ», χαμηλόφωνος και σκοτεινός σαν τον θάνατο. Και ξαφνικά το σκηνικό αλλάζει εντελώς: «Οι δολοφόνοι» έρχονται ή καλύτερα επελαύνουν σαν τους ιππείς αμερικάνικου γουέστερν. Με ανοιχτές τις πληγές από το πέρασμά τους αλλά και τη λύτρωση της μάχης μαζί τους, έφτασε η ώρα για τη «βραδινή επιστροφή». Στο σπίτι ο ήχος μιας μπάντας παρασύρει σε ένα χορό μοναχικό και πανηγυρικό συνάμα, ένα «χορό με τη σκιά μου», μια από τις πιο μαγευτικές εικόνες του δίσκου.



Η πρώτη φορά που ο Μ. Χατζιδάκις ηχογραφεί το έργο είναι, σύμφωνα με μαρτυρία του Γιώργου Θεοφανόπουλου - Χατζιδάκι, το 1962. Τα τραγούδια ερμηνεύονται από μια γαλλίδα τραγουδίστρια, τη Ζακλίν Νταντό, με τη συνοδεία μόνο πιάνου. Η ηχογράφηση αυτή παραμένει ανέκδοτη. Η γνωστή ηχογράφησή τους πραγματοποιείται στη Νέα Υόρκη, τον Απρίλιο του 1965, με μουσικούς οι οποίοι (σύμφωνα πάλι με τον Γιώργο Θεοφανόπουλο) δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους και που δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ ξανά από το συνθέτη και με παραγωγό τον ανερχόμενο τότε Κουίνσι Τζόουνς, μετέπειτα παραγωγό του Μάικλ Τζάκσον! Χαρακτηριστικό της διαδρομής και της μυθολογίας του δίσκου είναι επίσης και το γεγονός ότι ποτέ δεν θα παρουσιάσει δημόσια τα τραγούδια της «Τζοκόντας», μέχρι που το 1987 αποφασίζει να γράψει στίχους για μερικά από αυτά. Ο Ν. Γκάτσος δεν θέλει να επέμβει σε ένα έργο που το θεωρεί ολοκληρωμένο και έτσι το μόνο τραγούδι που αποκτά στίχους (από τον ίδιο το συνθέτη) είναι ο «Χορός με τη σκιά μου». Το τραγούδι κυκλοφορεί στον ομώνυμο δίσκο της Δήμητρας Γαλάνη με ζωντανές ηχογραφήσεις από το Σείριο του Μ. Χατζιδάκι. Ο Γ. Θεοφανόπουλος αναφέρει ότι ο συνθέτης είχε γράψει στίχους και για την «Προσωπογραφία της μητέρας μου», που παίχτηκε στο πρόγραμμα του Σείριου, όμως, θεωρώντας ότι το τραγούδι δεν ήταν ολοκληρωμένο, δεν προχώρησε στην έκδοσή του.

Οι μαρτυρίες του Γιώργου Θεοφανόπουλου - Χατζιδάκι προέρχονται από το περιοδικό «Δίφωνο», τχ. 42, Μάρτιος 1999, σελ. 158, παρουσίαση Γ. Τσάμπρα.