Ψυχική υγεία και αυτοκτονικότητα σε καιρό κρίσης

Γράφει ο Σαββίδης Γιώργος*

Κατά τον προηγούμενο αιώνα, οι τρεις σοβαρές οικονομικές υφέσεις (το οικονομικό κραχ του ’29 στις ΗΠΑ, η οικονομική κατάρρευση των πρώην Σοβιετικών χωρών στις αρχές του ’90 και η Ασιατική οικονομική κρίση προς το τέλος του ’90) χαρακτηρίστηκαν από δραματική αύξηση των αυτοκτονιών, των ανθρωποκτονιών και των θανάτων. Αν και η κάθε κρίση είχε τη δική της ιδιαιτερότητα δεν μπορούμε να μη διακρίνουμε εμφανείς και σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ οικονομικών δεικτών και ψυχικής υγείας, τόσο στις παραπάνω όσο και στην παρούσα κρίση.

Η συσχέτιση μεταξύ φτώχειας και ψυχικών διαταραχών ή ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων - κατάθλιψη, άγχος, ψυχοσωματικά συμπτώματα, μείωση της ευεξίας και της αυτοεκτίμησης - είναι καλά τεκμηριωμένη, με τα φτωχά στρώματα του πληθυσμού να είναι αυτά που βρίσκονται σε δεινότερη θέση. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας παρατηρεί ότι οι κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες σε μια χώρα είναι αυτές που, κυρίως, συσχετίζονται άμεσα με την εκδήλωση ψυχικών νόσων.

Παράγοντες όπως το χαμηλό εισόδημα, η ανασφάλεια, η απελπισία, η κοινωνική μεταβολή, το στίγμα, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η συννοσηρότητα με σωματικά νοσήματα και, κυρίως, η περιορισμένη εκπαίδευση, εξηγούν τη μεγαλύτερη ευαλωτότητα των φτωχών στα ψυχικά νοσήματα.
Κοινωνικο-οικονομικές μελέτες καταλήγουν στη διαπίστωση ότι οι κυβερνήσεις που λαμβάνουν βοήθεια από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) αναγκάζονται σε περιστολή των δημοσίων κοινωνικών δαπανών, με παράλληλη επιβάρυνση των ασθενών για το κόστος της υγειονομικής τους περίθαλψης,ενώ επισημαίνεται ότι τα προγράμματα του ΔΝΤ στερούν δικαιώματα από τους φτωχούς, συχνά κόβοντας τη χρηματοδότηση δικτύων κοινωνικής προστασίας, η οποία είναι απαραίτητη προκειμένου οι άνθρωποι αυτοί να έχουν εκπαίδευση, ιατρική φροντίδα και άλλα βασικά δημόσια αγαθά.

Η παρούσα οικονομική κρίση στη χώρα μας μπορεί να παρομοιαστεί με αυτές του προηγούμενου αιώνα. Πρόσφατη έρευνα (Γιωτάκος, Καράμπελας & Καυκάς, 2011) επιβεβαιώνει τη σημαντική συσχέτιση μεταξύ των οικονομικών δεικτών και των δεικτών ψυχικής υγείας, επισκέψεων σε τακτικά εξωτερικά ιατρεία και τμήματα επειγόντων ψυχιατρικών κλινικών, αυτοκτονιών, ανθρωποκτονιών και αριθμού διαζυγίων. Τα ευρήματα αυτά παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες με ευρήματα σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και της Ευρώπης, στην Ασία και στις ΗΠΑ.

Στη συγκεκριμένη έρευνα, η μείωση του μέσου εισοδήματος φαίνεται να επιδρά στην ανάπτυξη αυτοκτονικής συμπεριφοράς, ενώ η ανεργία δε φαίνεται να σχετίζεται με τον αριθμό των αυτοκτονιών, αλλά των ανθρωποκτονιών.

Αυτό μπορεί να εξηγηθεί, αφενός, επειδή η κρίση μόλις άρχισε να δείχνει τα πρώτα σημάδια της και αφετέρου επειδή η ύπαρξη παραδοσιακών δομών κοινωνικής μέριμνας δεν αφήνει να διαφανεί κάποια επίπτωση στον αριθμό των αυτοκτονιών. Εάν λάβουμε υπ’ όψιν στοιχεία από μελέτες σε χώρες της Ασίας (αλλά και σε άλλες χώρες) τα οποία δείχνουν άμεση συσχέτιση του δείκτη αυτοκτονιών με το δείκτη ανεργίας, θα πρέπει να αναμένουμε έξαρση του φαινομένου και στη χώρα μας, δεδομένου τόσο της αυξητικής τάσης του δείκτη ανεργίας όσο και της συνεχόμενης περικοπής των δαπανών για την ψυχική υγεία.


Αν και σαν χώρα εξακολουθούμε να διατηρούμε ένα από τα πιο χαμηλά ποσοστά αυτοκτονιών παγκοσμίως, αυτό που είναι ανησυχητικό είναι ο αντίστοιχος ρυθμός ανόδου που καταγράφεται ως ένας από τους υψηλότερους στον κόσμο. Τη χρονική περίοδο 2007-’09 υπάρχει μια αύξηση της τάξης του 17%, ενώ την περίοδο 2010-2011 η αύξηση αυτή φτάνει το 45%.

Η αυτοκτονία εμφανίζεται ως η πιο προσωπική πράξη ενός ανθρώπου. Πριν προτρέξουμε να μιλήσουμε για κατάθλιψη ή κάποια άλλη ψυχική νόσο, ή παθολογική κατάσταση γενικότερα, ας αναλογιστούμε τον κίνδυνο που διατρέχουμε να μετατρέψουμε την παθολογικοποίηση σε νόρμα. Οι διαφορές στην εκδήλωση της αυτοκτονίας ανά τον κόσμο δεν μπορούν παρά να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι κοινωνικο-πολιτισμικοί παράγοντες παίζουν καθοριστικό ρόλο. Θα ήταν αφελής -αν όχι εσκεμμένη απόπειρα αποπροσανατολισμού- η παράβλεψη και η υποβάθμιση των κοινωνικών παραμέτρων ως γενεσιουργών ή, τουλάχιστον καθοριστικών, αιτίων σε ένα τόσο πολύπλοκο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Η σύνδεση της αυτοκτονικότητας με την ψυχική νόσο, και συγκεκριμένα την κατάθλιψη, είναι καλά τεκμηριωμένη σε σειρά ερευνών. Ωστόσο, σε αυτοκτονίες εν μέσω οικονομικής κρίσης η κλινική κατάθλιψη δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση, ενώ θωρείται ότι υπάρχει ένα εκτεταμένο φαινόμενο «κοινωνικής οδύνης» που αποτελείται από ένα μείγμα χαμηλής αυτοεκτίμησης, ναρκισσιστικής ευαλωτότητας και αδυναμίας του ατόμου να ενσωματώσει νέους μηχανισμούς άμυνας επιβίωσης.

Ακόμα και όταν προϋπάρχει μια ψυχική διαταραχή (κατάθλιψη, ψυχωσικές δ/χές) εκείνο που απαιτείται είναι η ενδελεχής εξέταση κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών μεταβλητών στην εκδήλωση της συγκεκριμένης διαταραχής. Η κατάθλιψη, συνήθως, δε «φυτρώνει» από το πουθενά.

Εάν δε λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν όλες τις μεταβλητές που συμβάλλουν στην εκδήλωση ενός φαινομένου (είτε μιλάμε για ψυχική νόσο είτε για αυτοκτονία) κινδυνεύουμε να καταλήξουμε σε λανθασμένα και μονοδιάστατα συμπεράσματα. Επιπροσθέτως, όταν κάνουμε λόγο για ατομικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά είναι αδόκιμο να επικεντρωνόμαστε μόνο σε βιολογικές παραμέτρους.

Αντίθετα, πρέπει να δίνουμε βάση στο προσωπικό σύστημα αξιών του καθενός, το οποίο έχει διαμορφωθεί μέσα από ένα δίκτυο βιο-ψυχο-κοινωνικών παραγόντων και βάσει του οποίου πιθανώς να εξηγείται η επιλογή της αυτοκτονίας, σαφώς και όχι ως της πιο λειτουργικής και επιθυμητής λύσης, αλλά τουλάχιστον ως αποτέλεσμα ελεύθερης και συνειδητής επιλογής ενός σκεπτόμενου και όχι ενός «καταθλιπτικού» ή «τρελού» ατόμου, όπως ατέχνως προσπαθούν να μας πείσουν οι ‘’ειδικοί’’ των ΜΜΕ.

Η επιλογή για τον τερματισμό της ανθρώπινης ζωής, προϋποθέτει την ίδια τη ζωή. Ας δούμε λοιπόν ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που λειτουργούν σαν ασφαλιστική δικλίδα ή σαν προδιαθεσικός παράγοντας για να οδηγήσουν κάποιον στην απάρνηση της ζωής του. Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι ο άνθρωπος είναι φύσει κοινωνικό και θέσει πολιτικό όν, μπορούμε να αντιληφθούμε την ανάγκη του για ψυχοκοινωνική ενσωμάτωση. Ανάγκη που απαντάται μέσα από τις συνεργατικές σχέσεις που προωθούν τη δημιουργικότητα αλλά και την αντοχή για ομαδική προσαρμογή.
Οι σύγχρονες κοινωνίες των ελεύθερων αγορών αφήνουν παρατεταμένα ακάλυπτη την ανάγκη της ψυχοκοινωνικής ενσωμάτωσης οδηγώντας στην απορύθμιση (Alexander). Και είναι η απορύθμιση ή κοινωνική αποδιοργάνωση που συνδέεται άρρηκτα με την αυτοκτονική συμπεριφορά (Durkheim).

Η διατήρηση, λοιπόν, της κοινωνικής συνοχής καθίσταται πρωτεύον μέλημα μιας κοινωνίας η οποία θέλει να διατηρήσει τον ανθρώπινο της ρόλο. Η διάρρηξη, από την άλλη, της κοινωνικής συνοχής από τις παρούσες συνθήκες – μέσω της κατάρρευσης του κοινωνικού κράτους, της απώλειας εργασίας, της αβεβαιότητας, των υποβαθμισμένων προσωπικών και οικογενειακών σχέσεων και εν τέλει της αδυναμίας του ατόμου να βρει νόημα στην ύπαρξή του - οδηγούν σε έξαρση των αυτοκτονιών.
Η ανεργία και οι ευέλικτες σχέσεις εργασίας αυξάνουν την αβεβαιότητα και την κοινωνική απελπισία. Είναι καλά τεκμηριωμένο το γεγονός ότι όταν υπάρχουν ενεργά προγράμματα στήριξης της αγοράς εργασίας που αποσκοπούν στη διατήρηση των θέσεων εργασίας και επανένταξη των απολυμένων, υπάρχει σημαντική μείωση των αυτοκτονιών.

Αντί να προσπαθούμε, με αυθαίρετο τρόπο, να εντάξουμε σε κάποια κατηγορία ψυχικής νόσου έναν αυτόχειρα, ας δούμε με προσοχή το σύστημα αξιών του καθενός και όλους εκείνους τους παράγοντες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την εκδήλωση ή την αποτροπή της αυτοκτονίας. Αν θέλουμε να βρούμε τρόπους να βγούμε από αυτά τα αδιέξοδα που οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες της εποχής μας επιβάλλουν, πρέπει να πάψουμε να αφήνουμε άθικτους τους μηχανισμούς που τα παράγουν.

*Ο Γιώργος Σαββίδης είναι ψυχολόγος Ενδεικτικές πηγές Γιωτάκος, Ο., Καράμπελας, Δ. & Καυκάς, Α. (2011). Επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα. Ψυχιατρική, 22(2), 109-119. Μεγαλοοικονόμου, Θ. (2011). Σχετικά με τη ραγδαία αύξηση των αυτοκτονιών εν μέσω μνημονίου. Διαθέσιμο στο: http://www.psyspirosi.gr/ Στυλιανίδης, Σ. «Αυτοκτονική πορεία: ένας στους έξι Έλληνες με σημαντική ψυχοπαθολογία». Διαθέσιμο στο: http://tvxs.gr/news/ellada/aytoktoniki-poreia-enas-stoys-6-ellines-me-simantiki-psyxopathologia Alexander, B. K. (2004) An historical analysis of addiction. In P. Rosenqvist, J. Blomqvist, A. Koski-Jannes & L. Olesjo (eds.) Addicton and life course. Nordic council for alcohol and Drug Research, publication no. 44.